فرآیند جهانی شدن، به وجود آمدن سازمان‌ تجارت جهانی و یکپارچگی بازارهای جهانی، پیشرفت‎های سریع و بنیادین تکنولوژیک، پیشرفت‌های جدید در زمینه‌ فناوری اطلاعات، افزایش تغییرات سریع در الگوهای عرضه و تقاضا، تبیین کنترل‌های آلودگی محیط زیست و حفظ منابع انرژی، کمبود منابع و هزینه‌های بالای آن‌، چالش‌هایی هستند که بنگاه‌ها و صنایع مختلف در عرصه تجارت و فعالیت‌های اقتصادی با آن روبه‌رو هستند و ادامه حیات آنها، منوط به تصمیم‌گیری درست و به موقع در برابر این تغییرات است.

در این میان، فرآیند جهانی شدن و گسترش بازارهای مصرف و نیز افزایش تعداد رقبا و شدت رقابت، باعث اهمیت بخشیدن به مفاهیمی مانند رقابت‌ پذیری شده است. این امر موجب شده تا بنگاه‌ها، صنایع و کشورهای مختلف در جهت ارتقای رقابت‌پذیری خود، به شناسایی عوامل موثر بر رقابت‌پذیری و تقویت آنها تلاش کنند.

در سراسر دنیا، بسیاری از کشورها مانند برزیل از منابع طبیعی فراوانی بهره‌مندند، در حالی‌که برخی دیگر، مانند مکزیک می‌توانند نیروی کار ارزان قیمت ارائه کنند. برخی مانند ژاپن برای تحصیلات و آموزش، تعهد بسیار زیادی دارند، در حالی‌که برخی دیگر مانند ایالات متحده آمریکا دارای نوآوری و کارآفرینی هستند.

 
صنعت فولاد کشور ایران نیز با وجود دسترسی به نیروی کار ماهر، منابع عظیم انرژی نفت و گاز، مواد معدنی غنی و موقعیت استراتژی دسترسی به آب‌های آزاد، همچنان قیمت شمش فولاد بالاتری را نسبت به برخی کشورهای منطقه از خود نشان می‌دهد. این در حالی است که در برنامه ششم توسعه کشور، صنعت تولید فولاد و محصولات فولادی به‌عنوان یکی از موتورهای محرک اقتصادی کشور به شمار می‌آید و سهم قابل توجهی را برای رسیدن به رشد اقتصادی 8 درصدی در انتهای این برنامه ایفا می‌کند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد کشور هند به علت وجود ظرفیت‌های بالا در تولیدات زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد که این رقم درخصوص سنگ‌آهن 150 میلیون تن، گندله 54 میلیون تن، آهن اسفنجی 20.3 میلیون تن و فولاد خام 86.5 میلیون تن در سال 2014 است در تشابه میزان استفاده از روش‌های تولید فولاد با ایران (هند: 42.3 درصد به روش BOF کوره بلند، 57.3 درصد به روش EAFکوره‌های الکتریکی و در ایران: 16.3 درصد BOF به روش کوره بلند، 83.3 درصد به روش EAF کوره‌های الکتریکی)، نزدیکی به حوزه منا و همچنین دارای استراتژی صنعت فولاد در سال مشترک 1404 (2025-26 میلادی)، به‌ عنوان کشور هدف در رقابت‌پذیری صنعت فولاد ایران انتخاب می‌شود.

در این مقاله به‌ دلیل اهمیت صنعت فولاد در رشد اقتصادی یک کشور با بهره‌گیری از مدل کاربردی رقابت‌پذیری الماس پورتر، رقابت‌پذیری صنعت فولاد ایران نسبت به هند مورد بررسی قرار می‌گیرد.مزیت الماس پورتر شامل چهار عامل می‌شود که مزیت رقابتی برای بنگاه‌ها و صنایع را ایجاد می‌کند. چهار گوشه این الماس شامل، شرایط درونی (تولید)، شرایط تقاضا، فضا برای رقابت/ استراتژی صنعت و صنایع پشتیبان است.

مدل رقابت‌ پذیری الماس پورتر صنعت فولاد ایران در عوامل درونی(تولید) شامل فاکتورهای عمومی منابع (منابع اولیه سنگ‌آهن و...، منابع انرژی، زیرساخت‌های حمل و نقل) و فاکتورهای تخصصی شامل نیروی انسانی و دانش فنی و فناوری پیشرفته؛ عامل تقاضا شامل شرایط داخلی و خارجی تقاضای فولاد؛ عامل صنایع پشتیبان و مرتبط با صنعت فولاد شامل زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد و آهن قراضه و در نهایت فضای مناسب برای رقابت و استراتژی دولت است. علاوه بر این عناصر، فرصت‌های به وجود آمده در پسا تحریم به‌عنوان پارامترهای موثر در توسعه فضای رقابتی معرفی و مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 

عوامل درونی (تولید)

 
مواد اولیه سنگ‌آهن و زغال سنگ: سنگ‌آهن و زغال سنگ به‌عنوان اصلی‌ترین مواد اولیه صنعت فولاد ایران و هند به شمار می‌آید. ایران و هند به ترتیب دارای ذخیره قطعی سنگ‌آهن برابر 2.8 و8.1 میلیارد تن و ذخیره قطعی زغال سنگ کک شو به ترتیب براب 1.3 رو 5.31 میلیارد تن هستند. وجود ذخایر بزرگ سنگ‌آهن و زغال سنگ به‌ عنوان مواد اولیه مورد نیاز صنعت فولاد، به‌عنوان یک مزيت رقابتي براي این صنعت محسوب مي‌شود.انرژی گاز، برق و آب: دسترسی به منابع انرژی همچون گاز طبیعی، آب و برق، نقش پررنگی در قیمت تمام شده و رقابت‌ پذیر کردن تولید فولاد در هر کشوری ایفا می‌کند.

طبق آخرین آمار کشور ایران و هند به ترتیب دارای ذخیره گاز طبیعی 33،600 و 355.1 میلیارد متر مکعب هستند و همچنین سرانه تولید برق هند با 965 کیلووات ساعت، سه برابر کشور ایران است. در هند بیشترین تمرکز کارخانه‌های شمش فولاد در شرق این کشور و عموما نزدیک آب‌های آزاد است، در حالی‌که در ایران فقط 20 میلیون تن فولاد از 55 میلیون تن طرح‌های فولادی کنار آب قرار دارد و مابقی ظرفیت تولید فولاد در مناطق بی‌آب کشور هستند.زیرساخت‌ حمل و نقل ریلی و جاده‌ای: عدم توسعه زیرساخت حمل و نقل ریلی موجب افزایش قیمت تمام شده در زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد شده و در نهایت قدرت چانه‌زنی فولاد ایران در برابر هند به‌عنوان تامین‌ کنندگان فولاد حوزه منا کاهش می‌یابد.

در حال حاضر در ایران با طول خطوط ریلی 11،998 کیلومتر، 41 درصد حجم حمل و نقل صنعت فولاد توسط خطوط ریلی و 59 درصد به‌ وسیله خطوط جاده‌ای صورت می‌پذیرد، درحالی‌که در هند با 000, 65 کیلومتر خطوط ریلی (رتبه چهارم جهان)، 66درصد حجم حمل و نقل صنعت فولاد خود را توسط خطوط ریلی، 6 درصد به وسیله سیستم پایپینگ و 28درصد حمل صنعت فولاد خود را از طریق خطوط جاده‌ای تامین می‌کند.

 

زیرساخت‌ پورت‌های صادراتی: امکان تامین مواد اولیه با ظرفیت بالا و به تبع آن هزینه کمتر و دسترسی به بازارهای جهانی، ضرورت توجه به زیرساخت پورت‌های صادراتی به‌عنوان مزیت رقابتی بیش از پیش مطرح می‌شود. در حال حاضر ظرفیت پورت‌‎های صادراتی هند 8 برابر ایران است. این درحالی است که هدف ایران در چشم‌انداز 1404(2025)، دستیابی به ظرفیت بار پورت‌های صادراتی 210 میلیون تن است و هند در سال 2020 با هدف دستیابی به ظرفیت بار پورت‌های صادراتی3.278 میلیون تن (ظرفیت بار پورت‌های صادراتی 15 برابر ایران) را برنامه‌ ریزی کرده است.

فاکتورهای تخصصی نیروی انسانی شامل تحقیق و توسعه و فناوری: مزیت رقابتی حاصل از نیروی انسانی از این حیث مورد اهمیت است که دوام و پایداری بیشتری نسبت به سایر مزیت‌های رقابتی دارد و مدت زمان بیشتری لازم است تا رقبا بتوانند این مزیت‌های رقابتی را تقلید کنند.

بر اساس گزارش رقابت‌ پذیری جهانی سال 2015، در شاخص «ميزان هزينه كردن شركت‌ها در تحقيق و توسعه» ایران و هند به ترتیب در رتبه 105 و 31، در شاخص «همكاري دانشگاه و صنعت در تحقيق و توسعه» ایران و هند به ترتیب در رتبه 102 و 50، در شاخص «ظرفيت كشور در جذب افراد با استعداد» ایران و هند به ترتیب در رتبه 134و 40، در شاخص «دسترسي به مهندسان و دانشمندان در كشور» ایران و هند به ترتیب در رتبه 43 و 50 جهان است. ایران به لحاظ دسترسی به نیروی کار متخصص در وضعیت بهتری از هند قرار دارد، اما در شاخص‌هایی نظیر سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه و اهمیت ارتباط دانشگاه با صنعت، در رتبه خوبی در مقایسه با هند نیست.

 

شرایط تقاضا

 
تقاضای داخلی و چشم انداز آن: در سال 2014 مازاد مصرف شمش فولاد در ایران و هند به ترتیب برابر 0.2 و 14.6 میلیون تن بوده است و تقاضای فولاد داخلی در سال 2025، ایران و هند بر اساس رشد سالانه GDP به ترتیب 4 درصد و 7 درصد، به 41 و 196 میلیون تن فولاد می‌رسد. از آنجا که هدف تولید فولاد در سال 1404 (2025) ایران و هند به ترتیب 55 و 300 میلیون تن است، ایران با مازاد مصرف 14 میلیون تن و هند با مازاد مصرف 104 میلیون تن فولاد مواجه خواهد شد. پس قدرت چانه‌زنی مصرف‌کنندگان فولاد حوزه منا با افزایش تولید مازاد مصرف فولاد، هند با 104 و ایران با 14 میلیون تن در سال 2025، بالاتر می‌رود.

همچنین قدرت چانه زنی هند با مازاد تولید فولاد حدود 7 برابری ایران در سال 2025 به‌ عنوان تامین‌ کنندگان فولاد منا بیشتر از ایران است.تقاضای خارجی و چشم انداز آن: وجود بازار بزرگ و در حال رشد موجب بهبود بهره‌وري جهت توسعه فناوري و تشويق سرمايه‌ گذاران شده و اين مساله به‌عنوان مزيت رقابتي براي آن صنعت محسوب مي‌شود. تقاضای فعلی محصولات فولادی کشورهای حوزه منا بیش از 61 میلیون تن است. این در حالی است که تقاضای محصولات فولادی کشورهای حوزه منا در 15 سال آینده (سال 2030) بیش از 120میلیون تن خواهد شد. کشورهای حوزه منا با افزایش 2درصد و چین با کاهش 12درصد از سهم تقاضای جهانی محصولات فولادی در سال 2030 نسبت به سال 2014 روبه‌رو هستند.

 

صنایع پشتیبان و مرتبط با صنعت فولاد

 
در اینجا منظور از صنایع پشتیبان و حمایت‌  کننده صنعت فولاد، همان زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد است که شامل سنگ‌آهن کلوخه، سنگ‌آهن دانه‌ بندی شده، کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی است. ارتباط و همکاری با این صنایع و مراکز در توسعه سطح محصولات، خدمات و بهبود آنها و در نهایت ارتقای رقابت‌پذیری موثر است. از دیگر محصولات پشتیبان‌ تولید فولاد را می‌توان آهن قراضه نام برد.

کشور هند در سال 2014 با واردات 5.7 میلیون تن آهن قراضه، سومین واردکننده اصلی آهن قراضه در جهان بوده و اگر در سال گذشته (2015) ماه‌های jun , jul Aug  را در میانگین اختلاف قیمت آهن قراضه نوع Bushelling آمریکا و آهن اسفنجی مرکز هند در نظر نگیریم، میانگین این اختلاف قیمت حدود صفر درصد می‌باشد، یعنی به‌طور متوسط قیمت آهن اسفنجی از قیمت آهن قراضه نوع Bushelling پیروی می‌کند. وابستگی تولید فولاد ایران به روش آهن اسفنجی محور و بی‌توجهی به تهدید کالای جایگزین آهن قراضه و عدم بررسی فنی و اقتصادی واحد‌های آهن اسفنجی و به تبع آن حلقه‌های زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد از چالش‌های این صنایع پشتیبان و مرتبط فولاد ایران به شمار می‌آید.

 

فرصت‌ها

 
جدا از چهار مولفه اصلی مدل رقابت‌پذیری پورتر، معتقد هستیم که فرصت‌‎های به وجود آمده در پسا تحریم می‌تواند به‌عنوان عامل موثری در رقابت‌پذیری صنعت فولاد ایرن در منطقه باشد. در حال حاضر بر اساس شاخص‌های آزادی اقتصادی جهان، ایران در بین 178 کشور در رتبه 171 و هند در رتبه 123 است. ایران از سال 2014 تا به حال 3.2 درصد در شاخص‌های آزادی اقتصادی رشد داشته و در سال 2014 میزان FDI ایران و هند به ترتیب برابر 2 و 34 میلیارد دلار (میزان FDI هند 17 برابر ایران) بوده است که با فرصت به‌ وجود آمده در لغو تحریم‌های بین‌المللی ایران، دولت باید زمینه را برای ورود سرمایه‌گذاران خارجی در کشور فراهم ‌آورد.

 
استراتژی دولت در زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد

 
دولت به‌عنوان یک نیروی عمده، همواره در رقابت‌ پذیری موثر است و با مداخله خود در امور مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و اعمال قوانین و مقررات بر رقابت‌پذیری تاثیر مثبت و حتی منفی داشته است. سیاست‌های پولی، مالی و بازرگانی و قوانین مالیاتی، سیاست‌های حمایتی، سیاست‌های اداری و تشکیلاتی، قوانین مربوط به صادرات و واردات، نرخ ارز، حجم پول و نرخ بهره، تورم، هزینه‌های دولت و تصمیم‌ گیری‌های دیگر در سطح اقتصاد خرد و کلان، توافق‌های رسمی و غیررسمی مقامات سیاسی، برقراری یا توسعه روابط سیاسی تجاری یا قطع روابط اقتصادی تجاری با سایرکشورها از جمله بارزترین عوامل تاثیرگذار بر رقابت‌ پذیری بنگاه‌ها، صنایع و کشورها هستند که به‌طور مستقیم با دولت‌ها در ارتباطند.

به‌ عنوان‌ مثال صدور احکام دستوری در زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد در ماه‌های گذشته سبب کاهش شدید ارزش افزوده بخش معدنی (سنگ‌آهن کلوخه، سنگ‌آهن دانه‌بندی و کنسانتره) و افزایش ارزش افزوده بخش صنعتی (گندله، آهن اسفنجی و فولاد) این زنجیره شد و این تلاطم بازار، محصولات زنجیره ارزش سنگ‌آهن را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. نسبت قیمت هر حلقه زنجیره ارزش به قیمت فولاد برابر درصدی است که دولت قیمت آن حلقه از زنجیره را نسبت به قیمت فولاد تعیین کرده است.

در حال حاضر قیمت گندله و آهن اسفنجی به ترتیب 20درصد و 46 درصد قیمت شمش فولاد خوزستان است. از مشکلات این روش قیمت‌گذاری می‌توان وابستگی قیمت فروش محصول به شرایط بازار، وابستگی قیمت فروش محصول به زمان، عدم هماهنگی افزایش یا کاهش قیمت محصول هر حلقه نسبت به محصول حلقه‌های دیگر زنجیره، عدم در نظر گرفتن شرایط اقتصادی توجیه‌پذیر در هر یک از حلقه‌های زنجیره را نام برد.

 

در زمینه تبیین استراتژی‌های تولید فولاد، آمار تولیدات زنجیره ارزش کشور هند در پایان برنامه پنج ساله این کشور تا سال 2015 نشان می‌دهد که با تولید 89.6 میلیون تن فولاد با کسری حدود 17 درصد، تحقق اهداف تولید از وضعیت مناسبی برخوردار است. این درحالی است که کشور ایران هدف تولید فولاد خود را 38 میلیون تن تا انتهای برنامه پنجم توسعه (تا سال 1394) تبیین کرد که با تولید 16.1 میلیون تن فولاد در سال 2015، دارای اختلاف 57 درصد از این برنامه‌ است.

آنچه مشخص است کشور ایران در هدف‌گذاری اسناد استراتژی مانند فولاد نسبت به کشور مشابه هند که دارای اسناد استراتژی در زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد است، دارای انحراف قابل‌توجه بیش از 50 درصد از برنامه است که نشان از هدف‌ گذاری غیر‌کارشناسانه، عدم توجه به پتانسیل‌های موجود و فقدان برنامه‌های توسعه زیرساخت‌ها در کشور دارد.

با مقایسه عوامل اصلی رقابت‌ پذیری فولاد ایران و هند بر اساس مدل الماس پورتر به این نتیجه می‌رسیم که ایران با وجود منابع غنی مواد اولیه، انرژی، نیروی انسانی و دانش و فناوری رقابت‌ پذیری کمتری را در بخش عوامل تولید در زیرساخت‌ها (ریل، جاده و پورت‌های صادراتی)، در بخش شرایط تقاضا در تناسب تولید با حضور در بازارهای صادراتی هدف، در بخش صنایع پشتیبان و مرتبط در آهن قراضه و در بخش استراتژی دولت در تدوین استراتژی کارآمد با توجه به پتانسیل‌های موجود و ایجاد فضای رقابتی (میزان دخالت دولت در قیمت‌گذاری) در صنعت فولاد، نسبت به هند دارد و مسوول تمامی عوامل موثر یاد شده در کاهش رقابت‌ پذیری فولاد ایران، دولت است و جایگاه مدیریت کارآمد در چرخه صنعت فولاد ایران بیش از پیش احساس می‌شود.

آنچه بیش‌ازپیش در این خصوص، اهمیت خود را به‌روشنی مشخص می‌کند نقش دولت در مدیریت فرصت‌های یاد شده در پسا تحریم است که با مدیریت صحیح سرمایه‌گذاری خارجی در جهت توسعه زیرساخت‌ها و ورود تکنولوژی، افزایش ظرفیت در نگاهداشت نیروی کار با استعداد، افزایش ظرفيت كشور در جذب مدیران با کفایت، افزایش ظرفیت همكاري دانشگاه و صنعت در تحقيق و توسعه، قیمت‌ گذاری اصولی زنجیره ارزش سنگ‌آهن تا فولاد با در نظر گرفتن شرایط فنی و اقتصادی و نظام عرضه و تقاضای هر حلقه، نوآوری در تولید محصولات جدید فولادی و در نهایت بازبینی و تنظیم سند استراتژی صنعت فولاد با توجه به پتانسیل‌های کشور و با مشارکت تمام بخش‌های مرتبط و ذی‌نفع (انجمن سنگ‌آهن، انجمن فولاد، وزارت راه و شهرسازی، مشاوران صنعت فولاد، سنگ‌آهن و....) می‌توان گام‌های محکم و استواری در رقابت‌پذیری فولاد ایران برداشت و زمینه توسعه پایدار را فراهم کرد.

استیل تریدر | مرجع خبر و تحلیل صنعت فولاد ایران و جهان